Các di tích lịch sử Bình Dương có thể được chia thành các loại sau:

1. Di tích lịch sử cách mạng: 

Đây là những di tích gắn liền với các cuộc đấu tranh chống giặc ngoại xâm của dân tộc. Một số di tích lịch sử cách mạng tiêu biểu tại Bình Dương bao gồm:

1.1. Nhà tù Phú Lợi:

Di tích lịch sử nhà tù Phú Lợi có địa chỉ tại phường Phú Lợi, Thành phố Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương. Nhà tù Phú Lợi được xây dựng vào năm 1957 dưới thời Ngô Đình Diệm, giam giữ các chiến sĩ cách mạng và những người ủng hộ chế độ cộng sản thời đó.

Đỉnh điểm của bi kịch tại Nhà tù Phú Lợi xảy ra vào ngày 1/12/1958, khi một vụ đầu độc tù nhân chính trị do chế độ Mỹ – Diệm gây ra. Sự kiện đau lòng này đã khiến cho toàn thế giới phẫn nộ và lo lắng của những người ủng hộ hòa bình. Đồng thời, sự kiện này cũng khiến cho làn sóng đấu tranh của người Việt Nam trong việc đấu tranh giải phóng cho độc lập dân tộc.

Di tích lịch sử nhà tù Phú Lợi chính là một “minh chứng sống”  về tội ác của chế độ Mỹ – Diệm trong chiến tranh Việt Nam. Nơi đây lưu giữ những kí ức đau thương về những người dân vô tội, những người dám đứng lên vì độc lập của dân tộc. Với những giá trị lịch sử đó mà vào ngày 10/07/1980, di tích nhà tù Phú Lợi đã được nhà nước ta công nhận là một trong những di tích lịch sử cấp quốc gia.

Khu di tích hiện nay gồm có các khu vực tham quan: Phòng trưng bày, Phòng chiếu phim, Khu nhà giam C, Phòng kỷ luật,…

Địa chỉ: Đường Một Tháng Mười Hai, P. Phú Lợi, TP. Thủ Dầu Một.

Điện thoại: (0274) 3 841 606 – Bảo tàng tỉnh Bình Dương.

1.2. Khu di tích lịch sử chiến khu Đ:

Khu di tích chiến khu Đ được xây dựng từ tháng 2 năm 1946, ban đầu bao gồm 5 xã: Tân Hòa, Mỹ Lộc, Tân Tịch, Thường Lang thuộc Quận Tân Uyên, tỉnh Biên Hòa và huyện Bắc Tân Uyên, tỉnh Bình Dương.

Trải qua 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, Chiến khu Đ được xem như trung tâm chiến lược, đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng cơ sở chiến lược và phát triển lực lượng vũ trang cho phong trào cách mạng của nhân dân miền nam Việt Nam.

Trong suốt quãng thời gian từ năm 1946 đến năm 1975, di tích chiến khu Đ đã cùng nhân dân miền nam trải qua nhiều cuộc chiến khốc liệt, chứng kiến những chiến thắng vang dội của quân đội miền nam Việt Nam. Nơi đây cũng đóng góp một phần không nhỏ trong chiến thắng cuối cùng vào năm 1975 của quân đội Việt Nam.

Hiện nay, khu di tích lịch sử Chiến khu Đ thuộc ấp Đá Bàn, xã Đất Cuốc, huyện Bắc Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. Nơi đây được xem như một chứng tích lịch sử, thể hiện niềm tự hào của nhân dân trong công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Qua đó, vào ngày 11/5/2010, khu di tích lịch sử chiến khu Đ đã được bộ văn hóa thể thao du lịch nước ta công nhận là một trong những di tích tích lịch sử cấp quốc gia tại tỉnh Bình Dương.

1.3. Khu di tích lịch sử địa đạo Tam Giác sắt:

Đây là một hệ thống địa đạo được xây dựng trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ.

Di tích lịch sử Địa đạo Tây Nam Bến Cát là một trong những biểu tượng của nhân dân miền nam Việt Nam trong 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ cứu nước. Địa đạo nằm trên 3 xã An Điền, An Tây và Phú An, tỉnh Bình Dương. Về sau, nơi đây trở thành cơ quan lãnh đạo của các cuộc kháng chiến tại khu bộ Miền Đông, Xứ ủy Nam Bộ và đặc khu ủy Sài Gòn – Gia Định.

Kể từ năm 1948, Địa đạo Tây Nam Bến Cát đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc kháng chiến chống Pháp, và sau này là cuộc chiến chống lại đế quốc Mỹ. Địa đạo được xây dựng như một mạng lưới làng ngầm nhằm liên kết các xã với nhau.

Nơi đây đã biến lòng đất trở thành một chiến trường đánh giặc. Với những thất bại liên tiếp của kẻ thù, di tích Địa đạo Tây Nam Bến Cát được quân địch gọi nơi đây với cái tên là “Tam Giác Sắt”.

Hiện nay, khu di tích lịch sử Địa đạo Tây Nam Bến Cát Bình Dương có tổng diện tích lên đến 17ha, bao gồm nhiều công trình kiến trúc mang tính lịch sử, nhằm khơi dậy và tôn vinh quá khứ hào hùng của dân tộc. Do đó đó mà khu di tích lịch sử Địa đạo Tây Nam Bến Cát đã được nhà nước ta công nhận là một trong những di tích lịch sử Bình Dương được xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia vào ngày 18/3/1996.

1.4. Di tích lịch sử Sở Chỉ huy Tiền phương Chiến dịch Hồ Chí Minh

Di tích lịch sử Sở Chỉ huy Tiền phương Chiến dịch Hồ Chí Minh hiện nay thuộc ấp Tân Định, xã Minh Tân, huyện Dầu Tiếng, tỉnh Bình Dương.

Vào ngày 26/4/1975, với mục tiêu trực tiếp chỉ huy chiến dịch, Sở chỉ huy Tiền phương chiến dịch Hồ Chí Minh chuyển từ Tà Thiết đến ấp Căm Xe, Dầu Tiếng đến nơi đây để dễ dàng tiếp cận hơn với tình hình chiến trường.

Chiến dịch Hồ Chí Minh, diễn ra từ ngày 26/4/1975 đến ngày 30/4/1975, dưới sự chỉ huy của Đại tướng Văn Tiến Dũng và Chính ủy Phạm Hùng, đã ghi dấu ấn lịch sử hào hùng, đánh dấu sự kết thúc thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước tại miền nam Việt Nam.

Sở chỉ huy Tiền phương chiến dịch Hồ Chí Minh đã xuất sắc hoàn thành nhiệm vụ quyết định của Bộ Chính trị, đó là giải phóng Sài Gòn – Gia Định, đem lại sự giải phóng toàn bộ miền Nam, thống nhất Đất nước. Qua đó góp phần quan trọng vào chiến thắng vĩ đại trong mùa Xuân 1975.

Với ý nghĩa lịch sử to lớn đó, vào ngày 11/5/2010, Di tích Sở Chỉ huy Tiền phương Chiến dịch Hồ Chí Minh đã được bộ văn hóa thể thao du lịch xếp hạng là một trong những di tích lịch sử Bình Dương được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia.

2. Di tích lịch sử văn hóa: 

Đây là những di tích gắn liền với đời sống văn hóa, tinh thần của nhân dân. Một số di tích lịch sử văn hóa tiêu biểu tại Bình Dương bao gồm:

2.1. Chùa Hội Khánh:

Đây là ngôi chùa cổ nhất tại Bình Dương, được xây dựng vào thế kỷ thứ 18.

Di tích chùa Hội Khánh có địa tại số 35 đường Bác sĩ Yersin, phường Phú Cường, thành phố Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương. Trải qua những thăng trầm và biến cố trong của lịch sử, chùa Hội Khánh này không chỉ đơn thuần là một công trình kiến trúc tôn giáo, mà còn là biểu tượng của nền văn hóa sâu sắc của Việt Nam nói chung và Nam Bộ nói riêng.

Chùa không chỉ sở hữu nhiều hiện vật quý giá với những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc, mà còn nổi tiếng với bộ sưu tập Thập Bát La Hán và thập điện Minh Vương. Mỗi tác phẩm trong bộ sưu tập đều mang một nét đẹp riêng biệt, tạo nên một công trình điêu khắc gỗ tinh xảo, phản ánh rõ nét phong cách nghệ thuật truyền thống của vùng đất gỗ Bình Dương.

Di tích chùa Hội Khánh đã được bộ văn hóa thể thao du lịch công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia vào ngày 07/01/1993.

2.2. Đình Phú Cường (Bà Lụa):

Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh được công nhận ngày 02/6/2004

Đình được xây dựng khoảng nửa thế kỷ XIX, nằm bên rạch Bà Lụa, đình thờ Thành hoàng thôn Bà Lụa. Ngôi đình từng nổi tiếng về kiến trúc độc đáo và hoành tráng, được nhà cầm quyền Pháp lập mô hình và đem triển lãm ở Hội chợ Marseille vào năm 1921. Nơi đây hiện còn lưu giữ rất nhiều binh khí cổ, đồ gỗ đẹp và quý hiếm. Hằng năm, đình có hai kỳ tế lễ: Lễ Kỳ yên (Rằm tháng Giêng) và Lễ Thu Tế (mùng 01/10 âm lịch). 

Địa chỉ: P. Phú Thọ, TP. Thủ Dầu Một.

Điện thoại: 0909 121 606 (Chú Quảng – Ban Quý tế đình).

2.3. Đình Tân An

Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia được công nhận ngày 26/4/2014

Đình được xây dựng vào năm 1820 để thờ Tiền Quân Cơ Nguyễn Văn Thành – vị khai quốc công thần của triều Nguyễn. Trong những năm kháng chiến chống đế quốc Mỹ cứu nước, đình là nơi hoạt động cách mạng của địa phương. Ngoài việc lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị, đình Tân An còn bảo tồn được phần lớn nếp sinh hoạt văn hóa và các nghi thức thờ cúng truyền thống của đình làng Việt Nam, đặc biệt đình hiện còn lưu giữ Sắc phong của vua Tự Đức. Hàng năm, Lễ Kỳ yên của đình diễn ra vào tháng 11, ba năm đáo lệ một lần thì tổ chức lễ hội lớn từ ngày 14 đến 16/11 âm lịch.

Địa chỉ: P. Tân An, TP. Thủ Dầu Một.

Điện thoại: (0274) 3 841 606 – Bảo tàng tỉnh Bình Dương.

2.4. Đình Dĩ An:

Di tích đình thần Dĩ An có địa chỉ tại khu phố Nhị Đồng 1, phường Dĩ An, thành phố Dĩ An, tỉnh Bình Dương. Đình Tân An được xây dựng vào thập niên 80 của thế kỷ XIX.

Đình thần Dĩ An nằm trong khu rừng nguyên sinh rộng lớn, có diện tích khoảng 30.700m2 và được che phủ dưới bóng mát của những cây cổ thụ. Ban đầu, đình chỉ được lợp bằng lá cây đơn giản và được người dân gọi nơi đây gọi với tên là “Cổ miếu”.

Cho đến năm 1838, đình được nhân dân tu sửa và đổi tên thành đình thần Dĩ An. Đến năm 1852, vua Tự Đức đã sắc phong cho Thành Hoàng nhằm bảo hộ cho người dân nơi đây.

Với lịch sử lâu đời và lưu giữ nhiều giá trị văn hóa và lịch sử to lớn mà vào ngày 28/3/2019, đình thần Dĩ An đã được bộ văn hóa thể thao và du lịch xếp hạng là một trong những di tích lịch sử Bình Dương được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia.

2.5. Đình Phú Long:

Di tích đình Phú Long có địa chỉ tại khu 5, ấp Hòa Long, Lái Thiêu, thành phố Thuận An, tỉnh Bình Dương; và đã được bộ văn hóa thể thao du lịch xếp hạng là một trong những di tích lịch sử Bình Dương được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia vào ngày 28/12/2001.

Đình Phú Long được xây dựng khoảng năm 1842, với diện tích sử dụng rộng lớn lên đến 5.828m2 để thờ Thành Hoàng Bổn Xứ được phong sắc thần đời vua Tự Đức. Đình mang một công trình kiến trúc tôn giáo độc đáo, mang đậm nét văn hoá Nam Bộ. Kiến trúc đình tuân theo kiểu chữ Tam, mái lợp ngói âm dương và nền được lát bằng gạch hoa.

2.6. Đình Tương Bình Hiệp:

Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh được công nhận ngày 19/11/2007

Đình được xây dựng vào khoảng cuối thế kỉ XIX, công trình đã qua nhiều làn trùng tu, sửa chữa. Đình có kiến trúc kiểu chữ Tam. Đây là ngôi đình duy nhất ở Nam Bộ được thờ vị thần tiến sĩ đầu tiên của toàn xứ Nam Bộ - Tiến sĩ Phan Thanh Giản. Hiện vật quý hiếm và được bảo quản cẩn thận nhất đó chính là sắc phong của vua Khải Định năm 1924. Hàng năm, Lễ hội đình được tổ chức vào ngày 12/10 âm lịch.

Địa chỉ: P. Tương Bình Hiệp, TP. Thủ Dầu Một.

Điện thoại: 0274 3 825 092 (Chú Tám Khiêm – Ban Quý tế đình) – 0913 823 972

2.7. Nhà cổ Trần Văn Hổ

Đây là ngôi nhà cổ được xây dựng vào thế kỷ thứ 19. 

Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia được công nhận ngày 07/01/1993

Nhà do ông Trần Văn Lân (thân sinh của ông Trần Văn Hổ) xây dựng. Ngôi nhà có kiến trúc dạng chữ Đinh. Ngôi nhà nguyên là một khu nhà lớn gồm: nhà chính, nhà phụ, khu chuồng ngựa…. Hiện chỉ còn lại một ngôi nhà chính, đây là ngôi nhà lớn của gia đình được dùng chủ yếu là để thờ cúng ở gian giữa. Nhà cổ ông Trần Văn Hổ có nhiều giá trị về mặt kiến trúc và trang trí kiến trúc, đặc biệt là hệ thống kết cấu kiến trúc bằng gỗ quý, chạm khắc nhiều đề tài nghệ thuật tinh xảo, nhiều thơ văn cổ mang tính điển chế.

Địa chỉ: Số 18 đường Bạch Đằng, P. Phú Cường, TP. Thủ Dầu Một.

Điện thoại: (0274) 3 841 606 – Bảo tàng tỉnh Bình Dương.

2.8. Nhà cổ Trần Công Vàng

Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia được công nhận ngày 07/01/1993

Được xây cất và hoàn thành vào khoảng năm 1889 – 1892, nhà cổ của Trần Công Vàng mang tính nghệ thuật nhân văn đậm nét văn hóa truyền thống Việt Nam. Ngôi nhà được chạm khắc công phu, tinh xảo trên mọi chi tiết, từ chân cột đến mái nhà, bàn, ghế, tủ, trang thờ, hoành phi, những câu liễn, câu đối, …đều được chạm trổ, sơn thếp, cẩn xà cừ công phu, khéo léo tôn thêm vẻ tráng lệ, trang nghiêm của ngôi nhà cổ.

Địa chỉ: Số 21 đường Ngô Tùng Châu, P. Phú Cường, TP. Thủ Dầu Một.

Điện thoại: (0274) 3 841 606 – Bảo tàng tỉnh Bình Dương.

3. Di tích khảo cổ: 

Đây là những di tích gắn liền với quá trình phát triển của nền văn minh nhân loại. Một số di tích khảo cổ tiêu biểu tại Bình Dương bao gồm:

3.1. Khu di tích khảo cổ Dốc Chùa:

Khu di tích khảo cổ Dốc Chùa hay còn gọi là Cầu Chùa, là một trong những di tích lịch sử nổi tiếng nằm ngay bên bờ sông Đồng Nai, thuộc xã Tân Mỹ, huyện Bắc Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. Khu di tích được phát hiện vào năm 1887 và được tiến hành khai quật qua nhiều đợt từ năm 1976 đến 1979. Các hoạt động khai quật đã tìm thấy nhiều hiện vật lịch sử, bao gồm các loại đồ gốm, đồ đồng và công cụ sản xuất từ thời tiền sử với niên đại khoảng 2.500 – 3.000 năm trước.

Với sự tham gia của các nhà khảo cổ học từ các viện, đoàn khảo cổ đã tiến hành khai quật qua 3 đợt; tập trung chủ yếu vào hai hố khai quật chính trên sườn đồi, và đã thu được hàng trăm hiện vật từ thời xa xưa. Ngoài việc phát hiện các loại gốm cổ, các công cụ sản xuất từ đá, gốm, đồng,… Đoàn khảo cổ còn phát hiện 20 ngôi mộ cổ và một số tượng đồng mô phỏng các con vật được chôn trong mộ.

Với những phát hiện to lớn này, Khu di tích khảo cổ Dốc Chùa đã trở thành một kho tàng hiện vật quý báu, là minh chứng cho sự tiến bộ đáng kinh ngạc của xã hội loài người thời tiền sử tại khu vực Đông Nam Bộ.

Do đó mà vào ngày 28/12/2001, di tích khảo cổ Dốc Chùa Bình Dương đã được bộ văn hóa thể thao du lịch xếp hạng là một trong những di tích lịch sử cấp quốc gia, nhằm công nhận và tôn vinh những giá trị văn hóa, lịch sử mà nơi đây góp phần mang đến cho toàn nhân loại.

3.2. Khu di tích khảo cổ Cù Lao Rùa:

Di tích khảo cổ cù cù Lao Rùa nằm tại phường Thạnh Hội, thị xã Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. Các nhà khảo cổ đã ước tính rằng nơi đây có niên đại phát triển kéo dài qua hai giai đoạn chính là giai đoạn sớm từ 3500 đến 3000 trước Công nguyên và giai đoạn muộn từ 3000 đến 2700 trước Công nguyên. Tổng diện tích của khu vực này lên đến khoảng 277 hecta, có độ cao khoảng 15m so với mặt bằng khu vực xung quanh.

Di tích cù Lao Rùa được xem là một trong những di tích khảo cổ đầu tiên ở Đông Nam Bộ. Qua các hoạt động khai quật và khảo cổ, nơi đây được xác định là một khu di tích cư trú và mộ táng; với sự xuất hiện của nhiều công cụ bằng đá, đồ gốm và các mảnh gốm vỡ thuộc nhiều loại khác nhau, cùng với nhiều mộ táng.

Trải qua hơn một thế kỷ khai quật và nghiên cứu, di tích khảo cổ Cù Lao Rùa đã đóng góp một phần quan trọng trong việc bảo tồn những di sản văn hóa thời tiền sử và trở thành một trong những danh lam thắng cảnh nổi tiếng của tỉnh Bình Dương. Nhờ những đóng góp to lớn đó mà vào ngày 03/03/2009, Di tích khảo cổ cù Lao Rùa đã được bộ văn hóa thể thao và du lịch xếp hạng là một trong những di tích lịch sử Bình Dương được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia.

3.3. Khu di tích khảo cổ Núi Châu Thới:

Di tích núi Châu Thới hiện nay thuộc xã Bình An, thành phố Dĩ An, tỉnh Bình Dương. Đây là ngọn núi cao khoảng 82m so với mực nước biển, và được bao phủ bởi cánh rừng có diện tích rộng khoảng 25ha.

Trên đỉnh núi Châu Thới, có một ngôi chùa được biết đến với tên gọi là chùa Châu Thới. Chùa được xây dựng từ năm 1612 và do Hòa Thượng Thanh Long trụ trì. Núi còn có nhiều tên gọi khác như Mountain Blanchy, Cố Phi Ban và núi Châu Thới.

Trong 2 cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ cứu nước, núi Châu Thới đã trở thành nơi trú ẩn và hoạt động của nhiều cán bộ, chiến sĩ trong phong trào cách mạng. Di tích núi Châu Thới đã được nhà nước ta công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia vào ngày 21/04/1989.

Nguồn: Tổng hợp